Zemaneviy Qırımtatar latin imlâsı
Türkiyede yaşağanlarğa yardım
Qırımtatar elifbesi
Zemaneviy Qırımtatar latin elifbesi 31 ariften ibarettir. Şu elifbede Türk ariflerinden ğayrı daa eki arif bar: Ñ ve Q.
Qırımtatar elifbesinde W ve X arifleri yoqtır.
Qırımtatar imlâsında  işareti qullanıla, Î ve Û işaretleri ise qullanılmay.
Qırımtatar latin imlâsınıñ bazı qaideleri
1) Q ve K arifleri
Q arfi qalın sozuqlarnen (a, ı, o, u) ile yazıla:
Doğru: qara, qırmızı, qol, quvanç, yazmaq, sıq, çoq, dostluq, aqqında
Yañlış: kara, kırmızı, kol, kuvanç, yazmak, sık, çok, dostluk
K arfi ince sozuqlarnen (e, i, ö, ü) ile yazıla:
Doğru: kerek, kitap, köy, kün, terek, birlik, kök, bölük
Yañlış: qereq, qitap, qöy, qülmeq, tereq, birliq, qöq, bölüq
İstisnalar
Arap tilinden alınma sözlerniñ bazılarında qi ve iq birikmeleri rastkele: istiqlâl, muvafaqiyet, inqilâp ve daa bir qaç söz
kâ birikmesinen sözler: kâğıt, aveskâr, tükân,…
Rus ve Avropa tillerinden alınma sözlerde Q degil de; tek K arfi yazıla: kontsert, komediya, kurs, uçastka, kapik, kampaniya
2) Ğ ve G arifleri
Ğ arfi qalın sozuqlarnen (a, ı, o, u) ile yazıla:
Doğru: dalğa, ğıyabiy, uyğun, aytacağım, balığım, dostluğı, qalğan, bazarğa
Yañlış: dalga, gıyabiy, uygun, aytacagım, balıgım, dostlugı, qalgan, bazarga
G arfi ince sozuqlarnen (e, i, ö, ü) ile yazıla:
Doğru: diger, degil, göl, güzel, teregi, birligi, ögünde, küçlügim
Yañlış: diğer, değil, ğöl, ğüzel, tereği, birliği, öğünde, küçlüğim
İstisnalar
Rus ve Avropa tillerinden alınma sözlerde Ğ degil de, tek G arfi yazıla: gazeta, galereya, garaj
3) Ñ arfi
3.1) Ñ qayerde yazıla?
a) -ñ, -ıñ, -iñ, -uñ, -üñ seniñ babañ, seniñ kitabıñ, seniñ eliñ, seniñ dostuñ, seniñ közüñ, sen yaptıñ, sen keldiñ
b) -ñız, -ñiz, -ıñız, -iñiz, -uñız, -üñiz, siziñ babañız, siziñ eliñiz, siziñ kitabıñız, siziñ eliñiz, siziñ dostuñız, siziñ közüñiz, aşañız, diñleñiz, qaytıñız, keliñiz, oluñız, köçüñiz, siz yaptıñız, siz keldiñiz
c) -nıñ, -niñ kitapnıñ cıltı, onıñ adı, mektepniñ bağçası, talebeniñ defteri
3.2) Ñ qayerde yazılmay?
a) -nı, -nikitapnı aldım, köyni kördim
b) -nen olarnen beraber, bir dostumnen yaptım, uçaqnen keldim
c) -dan, -den, -tan, -ten ondan, şeerden, çoqtan, mektepten
d) -ğan, -gen, -qan, -ken olğan, kelgen, açqan, keçken
3.3) Ñ qayerde em yazılıp, em de yazılmayıp ola?
Bu qaideler bir baqışnen mürekkep körünip ola, amma aslında er şey qolaydır. Yazılış, şey ya da areket kimge ait olğanınen bağlı. “saña” ait olsa ñ yazıla, “oña” ait olsa da n yazıla.
a) -sıñ, -siñ, -sın, -sin, -sun, sünsen yapasıñ, amma o yapsın; sen ketesiñ, amma o ketsin
b) -ñda, -ñde, -ñdan, -ñden, -nda, -nde, -ndan, -nden: seniñ yanıñda(n), amma onıñ yanında(n); seniñ mektebiñde(n), amma onıñ mektebinde(n)
c) -ıña, -iñe, -uña, -üñe, -ına, -ine, -una, -üne: seniñ başıña, amma onıñ başına; seniñ mektebiñe, amma onıñ mektebine; seniñ qoluña, amma onıñ qoluna; seniñ köyüñe, amma onıñ köyüne
3.4) Tamırında Ñ arfi bar olğan bazı sözler
añ, añlamaq, beñzemek, biñ, çıñ, eñ, göñül, deñiz, deñişmek, diñlemek, keñ, mañlay, oñ, оñaytlı, soñ, sıñır, siñir, tañ, Tañrı, teñ, şeñ, yañlış, yañğıramaq, yañı, yeñmek, maña, saña, oña, buña, şuña
Diqqat: teñ (=eşit, denk), amma ten (=vücut); oñ (=sağ), amma on (=10); yañı (=yeni), amma onıñ yanı; maña (=bana), amma mana (=anlam); eñ (msl. eñ balaban, eñ eski), amma en (=genişlik)
İzaat
Yuqarıdaki qaideler osmanlı-arap ya da kiril urufatını bilgenler içün pek qolaydır. İşte:
|
latin |
kiril |
arap |
|
q k ğ g ñ n |
къ к гъ г нъ н |
ق (qaf) ك (kef) غ (ğayn) گ (gef) ڭ (sağır kef) ن (nun) |
4) I, O, U ve İ, Ö, Ü arifleri
Qırımtatarca I, O, U ve İ, Ö, Ü arifleri tamam türkçe kibi yazıla.
Doğru: siz, bilmek, eki, kiriş, öz, üst, böcek, cümle, gül, köz, kün, mümkün, şükür, tüşünce, sürgün
Yañlış: sız, bılmek, ekı, kıriş, oz, ust, bocek, cumle, gul, koz, kun, mumkün, şukür, tuşunce, surgün
Bunıñnen beraber qayd etmek kerek ki, qırımtatar İ, Ö, Ü ve türk İ, Ö, Ü biraz farqlıca telâffuz etile. Qırımtatar sesleri türk seslerinden farqlı olaraq qalınca; yani (I, O, U seslerine yaqınca telâffuz etile).
5) Â işareti
 işareti tutuq seslerniñ uzunlığını degil de, tek yımşaqlığını ifade ete.
Türkçeden farqlı olaraq  yerine A-nı yazmaq mümkün degil.
Doğru: ezan, Quran, selâm, kâğıt, istiqlâl, lâkin
Yañlış: ezân, Qurân, selam, kağıt, istiqlal, lakin
6) Dudaq aenki: I, İ vs U, Ü
6.1) 3-nci, 4-nci, 5-nci, ... ecada
Aşağıda yazılğan istisnalarnı esapqa almayıp, söz başından 3-nci, 4-nci, 5-nci,... ecalarda, tek I ve İ arifleri yazıla.
Doğru: davulcı, tütüncilik, doğrulıq, duyğulı, yuqusız, rayonım, buyurıñız, öldüriñiz, telefоnım, tüşündirdi
Yañlış: davulcu, tütüncülük, doğruluq, duyğulu, yuqusuz, rayonum, buyuruñuz, öldürüñüz, telefоnum, tüşündürdü
İstisnalar
-uv, -üv, -vuq, -vük yalğamaları: tüşünüv, tüşündirüv, oqutuvnıñ, toplaşuv, ayıruv, becerüvim, ağlavuq
Qoşma sözlerdeki tamırlarnıñ er biri bu qaidege ayrı-ayrı tabi olur. Meselâ: açközlük (aç + közlük), yalıboylu (yalı + boylu); yalıboylusı (yalı + boylusı)
Arapçadan alınma sözler bu qaidege boysunmay (tabi degil). Meselâ: teşekkür, teessüf, tasavur.
6.2) 2-nci eca
6.2.1) Ekinci ecada I, İ şöyle yalğamalarda yazıla:
-nıñ, -niñ
-nı, -ni
-ım, -im (“menim” degil de, “men” manasında)
-mız, -miz (“bizim” degil de,“biz” manasında)
-sıñ, -siñ
-dır, -dir, -tır, -tir
-dı, -di, -tı, -ti
-ıp, -ip
-çıq, -çik
-mı, -mi
Doğru: onıñ, köyniñ, bunı, közni, men dostım, men Türkim, biz dostmız, biz Türkmiz, sen dоstsıñ, sen ürsiñ, oldım, kördik, uçtı, tüştiñ, toydır, yоqtır, sözdir, tüştir, оlıp, körip, buzçıq, gölçik, çoqmı?, gölmi?
Yañlış: onuñ, köynüñ, bunu, köznu, men dostum, men ürüm, biz dostmuz, biz ürmüz, sen dostsuñ, sen ürsüñ, oldum, kördük, uçtu, tüştüñ, toydur, yоqtur, sözdür, tüştür, olup, körüp, buzçuq, gölçük, çoqmu?, gölmü?
6.2.2) Başqa yalğamalarda ve sözniñ tamırında ekinci ecada U, Ü yazıla:
Doğru: dоğru, çükündir, yolcu, çöplük, köylü, yüzsüz, оnuncı, menim dostum, bizim dostumız, közüñ, közüñiz, yolu, özü, oluñız, dоğurmaq, bölünmek, yоrğun, olsun, külsün, olur
Yañlış: dоğrı, çükindir, yolcı, çöplik, köyli, yüzsiz, оnıncı,onuncu, menim dostım, bizim dostımız, köziñ, köziñiz, közüñüz, yolı, özi, olıñız, oluñuz, dоğırmaq, bölinmek, yоrğın, olsın, külsin, olir
7) Çeşit-türlü qaideler
7.1) İlk ecada MU- ve MÜ- birikmeleri
Türk imlâsından farqlı olaraq arap tilinden alınğan sözlerde mu-, mü- tañlay aenkine tabi olıp yazıla:
ekinci sozuq sesi qalın (a, ı, o, u) olsa mu- yazılır,
ekinci sozuq sesi ince (e, i, ö, ü) olsa mü- yazılır.
Doğru: mubarek, mudafaa, munasebet, mustaqil, muracaat, mücize, müsibet, müthiş, müit, müessese
Yañlış: mübarek, müdafaa, münasebet, müstaqil, müracaat, mucize, musibet, muthiş, muit, muessese
7.2) Arap sıfatlarınıñ soñunda -İY birikmesi
Arapçadan alınğan sıfatlarnıñ soñunda uzun [i] -iy şeklinde yazıla.
Diqqat: Qırımtatar imlâsında î işareti yoqtır!
Doğru: samimiy, siyasiy, milliy, edebiy, cenübiy, qaviy
Yañlış: samimi, siyasi, milli, edebi, cenübi, qavi
7.3) Ğarbiy tillerinden alınma sözlerde -İYA birikmesi
Zemaneviy qırımtatar tilinde türk -ya yerine -iya yazamız, -syon yerine -tsiya ya da –siya
Doğru: coğrafiya, kampaniya, amfibiya, Almaniya, federatsiya, versiya
Yañlış: coğrafya, kampanya, amfibya, Almanya, federasyon, versyon
7.4) Söz soñunda C, V ve NK
Soñunda c bulunğan arapça-farsça sözler türk tilinden farqlı olaraq ç ile yazılmaylar.
Doğru: tac, ilâc, borc, muhtac
Yañlış: taç, ilâç, borç, muhtaç
Fars tilinden alınma sözler soñundaki nk birikmesi sozuqnen başlanğan yalğama arttırğanda nk > ng dönüşimi olmaz.
Doğru: renki, cenki, Frenki
Yañlış: rengi, cengi, Frengi
Ğarbiy halqlar tillerinden alınma sözler soñunda kelgen v söylevde f kibi eşitilse de aslında olğanı kibi yazılır.
Doğru: aktiv, pozitiv, kollektiv
Yañlış: aktif, pozitif, kollektif
8) Qoşma ve ayrı yazılışı
8.1) -mı / -mi affiksi
Türkçeden farqlı olaraq -mı / -mi affiksini sözge qoşıp yazıla.
Doğru: barmı?, doğrumı?, bilesiñmi?, duşmandırmı?
Yañlış: bar mı?, doğru mı?, bilesiñ mi?, duşmandır mı?
8.2) bir, ep, er, iç sözlerinen birikmeler
Türk tilinden farqlı olaraq bir, ep, er, iç sözlerinen birikmeler ayrı-ayrı yazıla.
Doğru: ep bir, er bir, er kes, iç bir, bir qaç, bir çoq
Yañlış: epbir, erbir, erkes, içbir, birqaç, birçoq
İstisna: biraz
8.3) Çift sözler
Türk tilinden farqlı olaraq çift sözler defis vastasınen yazıla.
Doğru: bir-birini, bir-de-bir, dos-doğru, bem-beyaz, bom-boş, yavaş-yavaş, yaş-qart
Yañlış: birbirini, bir de bir, dosdoğru, bembeyaz, bomboş, yavaş yavaş, yaş qart
Kaynak: Alem-i Medeniye https://medeniye.org/
