•  Kırım Derneği Genel Merkezi
  •   +90.312.419 47 49
  •   info@kirimdernegi.org.tr
  • Zemaneviy Qırımtatar latin imlâsı

    Türkiyede yaşağanlarğa yardım

    Qırımtatar elifbesi

     

    Zemaneviy Qırımtatar latin elifbesi 31 ariften ibarettir. Şu elifbede Türk ariflerinden ğayrı daa eki arif bar: Ñ ve Q.

    Qırımtatar elifbesinde W ve X arifleri yoqtır.

    Qırımtatar imlâsında Â işareti qullanıla, Î ve Û işaretleri ise qullanılmay.


    Qırımtatar latin imlâsınıñ bazı qaideleri

    1) Q ve K arifleri

    Q arfi qalın sozuqlarnen (a, ı, o, u) ile yazıla:

    Doğruqara, rmızı, qol, quvanç, yazmaq, sıq, çoq, dostluq, aqqında
    Yañlışkara, kırmızı, kol, kuvanç, yazmak, sık, çok, dostluk

    K arfi ince sozuqlarnen (e, i, ö, ü) ile yazıla:

    Doğrukerek, kitap, y, n, terek, birlik, kök, bölük
    Yañlışqereq, qitap, qöy, qülmeq, tereq, birliq, qöq, bölüq

    İstisnalar

    Arap tilinden alınma sözlerniñ bazılarında qi ve iq birikmeleri rastkele: istiqlâl, muvafaqiyet, inqilâp ve daa bir qaç söz

    birikmesinen sözler: kâğıt, aveskâr, tükân,…

    Rus ve Avropa tillerinden alınma sözlerde Q degil de; tek K arfi yazıla: kontsert, komediya, kurs, uçastka, kapik, kampaniya

     

    2) Ğ ve G arifleri

    Ğ arfi qalın sozuqlarnen (a, ı, o, u) ile yazıla:

    Doğrudalğa, ğıyabiy, uyğun, aytacağım, balığım, dostluğı, qalğan, bazarğa

    Yañlışdalga, gıyabiy, uygun, aytacagım, balıgım, dostlugı, qalgan, bazarga

     

    G arfi ince sozuqlarnen (e, i, ö, ü) ile yazıla:

    Doğrudiger, degil, l, zel, teregi, birligi, ögünde, küçlügim

    Yañlışdiğer, değil, ğöl, ğüzel, tereği, birliği, öğünde, küçlüğim

    İstisnalar

    Rus ve Avropa tillerinden alınma sözlerde Ğ degil de, tek G arfi yazıla:   gazeta, galereya, garaj

     

    3) Ñ arfi

    3.1) Ñ qayerde yazıla?

    a) -ñ, -ıñ, -, -, -üñ seniñ babañ, seniñ kitabıñ, seniñ eliñ, seniñ dostuñ, seniñ közüñ, sen yaptıñ, sen keldiñ

    b) -ñız, -ñiz, -ıñız, -iñiz, -uñız, -üñiz, siziñ babañız, siziñ eliñiz, siziñ kitabıñız, siziñ eliñiz, siziñ dostuñız, siziñ közüñiz, aşañız, diñleñiz, qaytıñız, keliñiz, oluñız, köçüñiz, siz yaptıñız, siz keldiñiz

    c) -nıñ, -niñ kitapnıñ cıltı, onıñ adı, mektepniñ bağçası, talebeniñ defteri

     

    3.2) Ñ qayerde yazılmay?

    a) -, -nikitapnı aldım, köyni kördim

    b) -nen  olarnen beraber, bir dostumnen yaptım, uçaqnen keldim

    c) -dan, -den, -tan, -ten  ondan, şeerden, çoqtan, mektepten

    d) -ğan, -gen, -qan, -ken olğan, kelgen, açqan, keçken

     

    3.3) Ñ qayerde em yazılıp, em de yazılmayıp ola?

    Bu qaideler bir baqışnen mürekkep körünip ola, amma aslında er şey qolaydır. Yazılış, şey ya da areket kimge ait olğanınen bağlı. “saña” ait olsa ñ yazıla, “oña” ait olsa da n yazıla.

    a) -sıñ, -siñ, -sın, -sin, -sunsünsen yapasıñ, amma o yapsın; sen ketesiñ, amma o ketsin

    b) -ñda, -ñde, -ñdan, -ñden, -nda, -nde, -ndan, -nden:  seniñ yanıñda(n), amma onıñ yanında(n); seniñ mektebiñde(n), amma onıñ mektebinde(n)

    c) -ıña, -iñe, -uña, -üñe, -ına, -ine, -una, -üne:   seniñ başıña, amma onıñ başına; seniñ mektebiñe, amma onıñ mektebine; seniñ qoluña, amma onıñ qoluna; seniñ köyüñe, amma onıñ köyüne

     

    3.4) Tamırında Ñ arfi bar olğan bazı sözler

    añ, añlamaq, beñzemek, biñ, çıñ, eñ, göñül, deñiz, deñişmek, diñlemek, keñ, mañlay, oñ, оñaytlı, soñ, sıñır, siñir, tañ, Tañrı, teñ, şeñ, yañlış, yañğıramaq, yañı, yeñmek, maña, saña, oña, buña, şuña

    Diqqat: teñ (=eşit, denk), amma ten (=vücut); oñ (=sağ), amma on (=10); yañı (=yeni), amma onıñ yanı; maña (=bana), amma mana (=anlam);  (msl. eñ balaban, eñ eski), amma en (=genişlik)

    İzaat

    Yuqarıdaki qaideler osmanlı-arap ya da kiril urufatını bilgenler içün pek qolaydır. İşte:

    latin

    kiril

    arap

    q

    k

    ğ

    g

    ñ

    n

    къ

    к

    гъ

    г

    нъ

    н

    ق (qaf)

    ك (kef)

    غ (ğayn)

    گ (gef)

    ڭ (sağır kef)

    ن (nun)

     

    4)  I, O, U ve İ, Ö, Ü arifleri

    Qırımtatarca IOU ve İÖÜ arifleri tamam türkçe kibi yazıla.

    Doğrusiz, bilmek, eki, kiriş, öz, üst, böcek, cümle, gül, köz, kün, mümkün, şükür, tüşünce, sürgün
    Yañlışsız, bılmek, ekı, kıriş, oz, ust, bocek, cumle, gul, koz, kun, mumkün, şukür, tuşunce, surgün

    Bunıñnen beraber qayd etmek kerek ki, qırımtatar İÖÜ ve türk İÖÜ biraz farqlıca telâffuz etile. Qırımtatar sesleri türk seslerinden farqlı olaraq qalınca; yani (IOU seslerine yaqınca telâffuz etile).

     

    5) Â işareti

     işareti tutuq seslerniñ uzunlığını degil de, tek yımşaqlığını ifade ete.

    Türkçeden farqlı olaraq Â yerine A-nı yazmaq mümkün degil.

    Doğruezan, Quran, selâm, kâğıt, istiqlâl, lâkin
    Yañlışezân, Qurân, selam, kağıt, istiqlal, lakin

     

    6) Dudaq aenki: I, İ vs U, Ü

    6.1)  3-nci, 4-nci, 5-nci, ... ecada

    Aşağıda yazılğan istisnalarnı esapqa almayıp, söz başından 3-nci, 4-nci, 5-nci,... ecalarda, tek I ve İ arifleri yazıla.

    Doğrudavulcı, tütüncilik, doğrulıq, duyğulı, yuqusız, rayonım, buyurıñız, öldüriñiz, telefоnım, tüşündirdi
    Yañlışdavulcu, tütüncülük, doğruluq, duyğulu, yuqusuz, rayonum, buyuruñuz, öldürüñüz, telefоnum, tüşündürdü

    İstisnalar

    -uv, -üv, -vuq, -vük yalğamaları: tüşünüv, tüşündirüv, oqutuvnıñ, toplaşuv, ayıruv, becerüvim, ağlavuq

    Qoşma sözlerdeki tamırlarnıñ er biri bu qaidege ayrı-ayrı tabi olur. Meselâ: açközlük (aç + közlük), yalıboylu (yalı + boylu); yalıboylusı (yalı + boylusı)

    Arapçadan alınma sözler bu qaidege boysunmay (tabi degil). Meselâ: teşekkür, teessüf, tasavur.

     

    6.2) 2-nci eca

    6.2.1) Ekinci ecada I, İ şöyle yalğamalarda yazıla:

    -nıñ, -niñ

    -nı, -ni

    -ım, -im (“menim” degil de, “men” manasında)

    -mız, -miz (“bizim” degil de,“biz” manasında)

    -sıñ, -siñ

    -dır, -dir, -tır, -tir

    -dı, -di, -tı, -ti

    -ıp, -ip

    -çıq, -çik

    -mı, -mi

    Doğruonıñ, köyniñ, bunı, közni, men dostım, men Türkim, biz dostmız, biz Türkmiz, sen dоstsıñ, sen ürsiñ, oldım, kördik, uçtı, tüştiñ, toydır, yоqtır, sözdir, tüştir, оlıp, körip, buzçıq, gölçik, çoqmı?, gölmi?

    Yañlışonuñ, köynüñ, bunu, köznu, men dostum, men ürüm, biz dostmuz, biz ürmüz, sen dostsuñ, sen ürsüñ, oldum, kördük, uçtu, tüştüñ, toydur, yоqtur, sözdür, tüştür, olup, körüp, buzçuq, gölçük, çoqmu?, gölmü?

     

    6.2.2) Başqa yalğamalarda ve sözniñ tamırında ekinci ecada U, Ü yazıla:

    Doğrudоğru, çükündir, yolcu, çöplük, köylü, yüzsüz, оnuncı, menim dostum, bizim dostumız, közüñ, közüñiz, yolu, özü, oluñız, dоğurmaq, bölünmek, yоrğun, olsun, külsün, olur

    Yañlışdоğrı, çükindir, yolcı, çöplik, köyli, yüzsiz, оnıncı,onuncu, menim dostım, bizim dostımız, köziñ, köziñiz, közüñüz, yolı, özi, olıñız, oluñuz, dоğırmaq, bölinmek, yоrğın, olsın, külsin, olir

     

    7) Çeşit-türlü qaideler

    7.1) İlk ecada MU- ve MÜ- birikmeleri

    Türk imlâsından farqlı olaraq arap tilinden alınğan sözlerde mu-, - tañlay aenkine tabi olıp yazıla:

    ekinci sozuq sesi qalın (a, ı, o, u) olsa mu- yazılır,

    ekinci sozuq sesi ince (e, i, ö, ü) olsa mü- yazılır.

    Doğrumubarek, mudafaa, munasebet, mustaqil, muracaat, mücize, müsibet, müthiş, müit, müessese

    Yañlışmübarek, müdafaa, münasebet, müstaqil, müracaat, mucize, musibet, muthiş, muit, muessese

     

    7.2) Arap sıfatlarınıñ soñunda -İY birikmesi

    Arapçadan alınğan sıfatlarnıñ soñunda uzun [i] -iy şeklinde yazıla.

    Diqqat: Qırımtatar imlâsında î işareti yoqtır!

    Doğrusamimiy, siyasiy, milliy, edebiy, cenübiy, qaviy

    Yañlışsamimi, siyasi, milli, edebi, cenübi, qavi

     

    7.3) Ğarbiy tillerinden alınma sözlerde -İYA birikmesi

    Zemaneviy qırımtatar tilinde türk -ya yerine -iya yazamız, -syon yerine -tsiya ya da –siya

    Doğrucoğrafiya, kampaniya, amfibiya, Almaniya, federatsiya, versiya

    Yañlışcoğrafya, kampanya, amfibya, Almanya, federasyon, versyon

     

    7.4) Söz soñunda C, V ve NK

    Soñunda c bulunğan arapça-farsça sözler türk tilinden farqlı olaraq ç ile yazılmaylar.

    Doğrutac, ilâc, borc, muhtac

    Yañlıştaç, ilâç, borç, muhtaç

    Fars tilinden alınma sözler soñundaki nk birikmesi sozuqnen başlanğan yalğama arttırğanda nk > ng dönüşimi olmaz.

    Doğrurenki, cenki, Frenki
    Yañlışrengi, cengi, Frengi

    Ğarbiy halqlar tillerinden alınma sözler soñunda kelgen v söylevde f kibi eşitilse de aslında olğanı kibi yazılır.

    Doğruaktiv, pozitiv, kollektiv
    Yañlışaktif, pozitif, kollektif

     

    8) Qoşma ve ayrı yazılışı

    8.1) -mı / -mi affiksi

    Türkçeden farqlı olaraq - / -mi affiksini sözge qoşıp yazıla.

    Doğrubarmı?, doğrumı?, bilesiñmi?, duşmandırmı?

    Yañlışbar mı?, doğru mı?, bilesiñ mi?, duşmandır mı?

     

    8.2) bir, ep, er, iç sözlerinen birikmeler

    Türk tilinden farqlı olaraq bireper sözlerinen birikmeler ayrı-ayrı yazıla.

    Doğruep bir, er bir, er kes, iç bir, bir qaç, bir çoq

    Yañlışepbir, erbir, erkes, içbir, birqaç, birçoq

    İstisna: biraz

     

    8.3) Çift sözler

    Türk tilinden farqlı olaraq çift sözler defis vastasınen yazıla.

    Doğru: bir-birini, bir-de-bir, dos-doğru, bem-beyaz, bom-boş, yavaş-yavaş, yaş-qart

    Yañlış: birbirini, bir de bir, dosdoğru, bembeyaz, bomboş, yavaş yavaş, yaş qart

     

    Kaynak: Alem-i Medeniye https://medeniye.org/

    Pin It