Tuncer Kalkay
KIRIM AHALİ CUMHURİYETİ’NİN KURULUŞUNUN 93. YILINDA
(26 ARALIK 1917 - 26 ARALIK 2010)
Kırım Hanlığının Rusya’ya ilhak edilmesinin ardından 134 yıl geçtikten sonra, gelinen 1917 yılı Rusya’sında, Kırım Tatarlarının bağımsızlıklarına gidecek yol için gerekli şartlar oluşmuştu.
İhtilalcilerin gün geçtikçe kuvvetlenmesinin yanında, Çarlığın ve Çarlık Hükümetinin olaylar karşısında düştüğü acizlik paralelinde müthiş bir kaos Rusyanın her tarafına yayılmıştı. Merkezi otoriteden umudunu kesen milletler de kendi çarelerine bakarak, bağımsızlık hareketlerini başlatmışlardı.
Bu çerçevede Kırım’da da arayışlar başlayarak, bir çok toplantılar yapılmış, nihayetinde 1500 delegenin katılımı ile 25 Mart 1917 tarihinde Akmescit’te yapılan Kırım Müslümanları Vekilleri Kongresinde, 50 kişilik “Kırım Müslümanları Merkezi İcra Komitesi”nin kurulması, Müslüman Vakıfların bir müdürlüğe bağlanması, Kırım’da Muhtar bir idarenin kurulması için Kurultay toplanması ve bu Kurultaya katılacak milletvekillerinin seçilmesi hususunda kararlar alınmıştı.
Kerson’da bulunan Kırım Tatarlarından oluşan Atlı Alayın Kırım’a getirilmesi için Kırım Müslümanları Merkezi İcra Komitesi’nce Cafer Seydahmet yetkilendirilmişti. Cafer Seydahmet, gerek Alay komutanına gerekse üst rütbeli subaylara durumu usulünce izah etmiş, ancak ciddiye alınmadığı gibi aşağılanmaya çalışılmıştı. Hiçbirisi Kırım Tatarı olmayan bütün subayların karşı çıkmasına rağmen, Kırım Tatar askerleri ile kurduğu diyalog ve izlediği müthiş strateji ile Cafer Seydahmet, Atlı Alayın hakimiyetini eline geçirmeyi başarmıştı.
26 Kasım 1917 tarihinde Kırım Tatarlarının askeri kuvvetinin büyük bir kısmı Kırım’da toplanmış ve bu tarihte de 20 yaşını doldurmuş kadın erkek bütün Kırımlılar doğrudan doğruya ve gizli oy ile milletvekillerini seçmeye başlamıştı.
Cafer Seydahmet Kırımer, Hatıralarında; “Kırım Türklerinin tarihinin en önemli noktası KURULTAY kelimesi ile onun mefhumu ile canlandırmaya kalkışmaları çok manalı bir hareketti. Kurultay seçimlerinde yataklarında hasta yatanların, yürüyemez halde bulunan ihtiyarların çocuklarına: “Sizlere hakkımızı helal etmeyiz!” diye kendilerini seçim sandıklarına götürdükleri görüldü. Kurultay!... Türkün ruhunda bu kelimenin ne inanılmaz mucizeli tesiri, ne eşiz kudreti varmış… Kırım Türklerinden %90’ından fazlasının seçimlere iştirakinde vaziyetin, endişenin tesiri kadar da KURULTAY’a inanmanın rolü oldu…” diyerek Kurultay’ın ruhunu ve anlamını çok güzel yorumlamıştı.
Kırım Müslümanları Merkezi İcra Komitesi tarafından Kurultayın usul ve şartlarına yönelik kararlar alınmasından sonra, Kurultay Milletvekilliği için bütün Kırım’da yapılan seçimler için Yalta, Akmescit, Kefe, Kezlev ve Or Kapı olmak üzere 5 seçim bölgesi belirlenmişti. Seçimler neticesinde Yalta’dan 24, Akmescit’ten 19, Kefe’den 16, Kezlev’den 11 ve Or Kapı’dan 6 olmak üzere, 5’i kadın toplam 76 Kurultay Milletvekili seçilmişti.
Kırım Tatar Milli Kurultayı seçimleri gerek Türk, gerekse İslam dünyasında tam demokratik usullerle gerçekleştirilen ilk parlamento seçimleriydi.
Kurultay günü Kırım’ın her tarafından yüzlerce misafir Bahçesaray’da toplanmış, oteller, hanlar, kahveler dolmuş, pek çok evde misafir almıştı. Bu coşkulu günde Kırım’ın bütün şehir, kasaba ve köylerinde, Türk Tatar daireleri, evleri ve sokakları Tarak Tamgalı “Gök Bayrak”larla süslenmiş, büyük şenlikler yapılmıştı.
Kurultay günü Bahçesaray’ın büyük caddesindeki kahveler kapılarına kadar halkla dolmuş, her tarafta milli, siyasi meseleler konuşulmuştu. Kurultayın öğle namazından sonra toplanması kararlaştırıldığından, Hansaray’a bitişik bulunan Han cami, o gün hiçbir bayramda bile görülmeyen derecede kapılarına kadar sıkı sıkı dolmuştu.
Nihayetinde Kırım Tatarlarının istiklalini ilan edecek olan 1. Kırım Tatar Milli Kurultayı’nın açılışı, 9 Aralık 1917 tarihinde Kırım Tatarlarının tarihi başşehri Bahçesaray’da muhteşem bir coşku eşliğinde toplanarak gerçekleştirilmişti.
Foto: Kurultay günü, Kurultay Milletvekilleri Celebi Cihan ile birlikte Cuma Namazına giderken.
Kurultayın Bahçesaray’da toplanması ve ilk resmi açılışın Hansaray’ın Divan Odasında yapılmasına karar verilmesinde, siyasi hareketin bu milli karakteri rol oynamıştı. Namazdan sonra, Kurultay Milletvekilleri Divan Odasına geçerken bando, Çelebi Cihan’ın “Ant Etkenmen” marşını çalıyordu. Milletvekilleri Divandaki yerini aldıktan sonra, Kırım Müslümanları Merkezi İcra Komitesi Başkanı sıfatıyla Numan Çelebi Cihan, açış konuşmasını yaptı ve milletvekillerinden en yaşlısının başkan seçilmesini teklif etti. Kapishor köyünden Hacı Ali Efendi, başkanlık kürsüsüne geçerek, Başkanlık Divanı oluşturuluncaya kadar Kurultayı yönetti.
Kurultay Başkanlık Divanına oy çokluğu ile Numan Çelebi Cihan, Cafer Seydahmet, Hacı Bedrettin ve İsmail Gaspıralı’nın kızı Şefika Gaspıralı seçildi. Başkanlık Divanı, Divan Odasındaki toplantının sona erdiğini ve bundan sonraki Kurultay’ın belediye dairesinde devam edeceğini bildirerek toplantıyı bitirdi.
Belediye binasının salonunda toplanan Kurultay Katipliğine; İsmail Lemanof, Ali Badaninski, Halil Çapçakçı, Yakup Kemal seçildiler. Yoğun geçen müzakerelerin ardından, 26 Aralık 1917 tarihinde Kurultay, 18 maddelik Anayasayı ile birlikte resmi sembolleri kabul etti ve bir sene süreyle parlamento halinde çalışmaya karar verdi.
Parlamento Başkanlığının yeniden oluşturulacağından geçici başkanlığa da en genç üye olarak Osman Kalgay getirildi. Yapılan oylama sonucunda Parlamento başkanlığına 3 Başkan olarak Hasan Sabri ayvaz, Cafer Ablay ve Abdülhakim Hilmi seçildi. Parlamentonun Rusça katipliğine Ali Badaninski, Türkçe Katipliğine ise Seyitömer Tarakçı seçildi.
Kabul edilen Anayasaya göre; her milletin kendi kaderini kendisi tayin hakkı kabul ediliyor ve “Kırım Ahali Cumhuriyeti” (Kırım Demokratik Cumhuriyeti) ilan ediliyordu. Parlamento, aynı gün ilk Kırım Tatar Hükümetini kurma görevini sabık Kırım Müftüsü ve Kırım Müslümanları Merkezi İcra Komitesi Başkanı Numan Çelebi Cihan’a verildi.
2 7 Aralık 1917 tarihinde kurulan Milli Hükümette görev dağılımı aşağıdaki gibi yapıldı.
Milli Hükümet Başkanı ve Adalet Bakanı : Numan Çelebi Cihan
Savunma ve Dışişleri Bakanı : Cafer Seydahmet
Din İşleri Bakanı : Ahmet Şükrü
Eğitim Bakanı : İbrahim Özenbaşlı
Maliye ve Vakıf İşleri Bakanı : Seyit Celil Hattat
Parlamento; Milli Hükümete verdiği güvenoyundan sonra, 1918 yılının Şubat ayında toplanmak üzere çalışmalarına ara verdi.
Çok kısa süreli olmasına rağmen, gerek kurulan demokratik Türk Cumhuriyetleri arasında ilk olması ve gerekse Kırım Tatarlarının İstiklalinde oynadığı rol bakımından Kurultay üzerinde önemle durulması gereken bir konudur.
Kurultay Hareketini, Kurultay’ı ve Demokratik Kırım Cumhuriyetini, 93. Yıldönümü vesilesiyle gururla anıyoruz.
Fotoğraftakiler soldan sağa; Maliye ve Vakıf İşleri Bakanı Seyit Celil Hattat, Parlamento Başkanı Hasan Sabri Ayvaz, Milli Hükümet Başkanı ve Adalet Bakanı Çelebi Cihan, Savunma ve Dışişleri Bakanı Cafer Seydahmet
--------------------------
Kaynakça:
- Cafer Seydahmet Kırımer, Bazı Hatıralar -1993 – İstanbul - Emel Türk Kültürünü Araştırma ve Tanıtma Vakfı Yayınları.
- Osman Kemal Hatif - Gökbayrak Altında Milli Faaliyet – 1918 – İstanbul; Doç.Dr. Hakan Kırımlı tarafından hazırlanan yeni baskısı - 1998 - Ankara – Kırım Türkleri Kültür ve Yardımlaşma Derneği Yayınları – No: 1
- Müstecib Ülküsal – Kırım Türk Tatarları (Dünü – Bugünü – Yarını) – 1980 – İstanbul.
- Kırım Tatar Milli Meclisi İnternet Sayfası – www.qurultay.org
